ISTORIJSKI RAZVOJ

Na prelazu iz stare u novu eru Rimljani su vladali i današnjom teritorijom opštine Bor.

Velikom i jakom carstvu koje je nastojalo da savlada i premosti Dunav radi osvajanja novih teritorija, istočno i severno od velike reke, bile su potrebne velike količine bakra i zlata. A toga je u ovim krajevima oduvek bilo. Pored tragova materijalne kulture u prilog dugoj u burnoj istoriji idu i činjenice poput blizine Gamzigrada, rimskog središta Felix Romuliana, ili današnjeg imena sela Rgotina koje je izvedeno od rimskog Agregantares.

U ranom srednjem veku teritorija Bora i okoline bila je u satavu države Cara Dušana. Sredinom 15.veka osniva se Vidinski sandžak kojim su upravljali Turci. U vreme dugotrajnih ratova Austrije i Turske, krajem 17.veka, Bor se zajedno s područjem današnjih 14 naselja tj. Brestovcem, Brestovačkom Banjom,Bučjem, Donjom Belom Rekom, Zlotom, Kriveljom, Lukom, Metovnicom, Oštreljom, Slatinom, Sumrakovcem, Tandom, Toplom i Šarbanovcem nalazio u sastavu Timoćke krajine, odnosno ta naselja su se pretežno nalazila u oblasti Crne reke, koja je potpadala u administrativno-upravnom pogledu pod upravom vidinskog sandžakbega”(R.Veselinović).

Posle Požarevačkog mira (1718.) Srbija pa samim tim i Bor sa okolinom potpali su po vlast Austrije. Takvo stanje traje do 1739. kada se ponovo vraćaju Turci. Oslobođenje Timočkoj Krajini,a samim tim i Boru i okolini doneo je Milenko Stojković. Posebno hrabrošću odlikovao se Hajduk Veljko petrović. Prisajedinjenje Srbiji usledilo je 1833. godine. Od tada knez Miloš često dolazi u Brestovačku Banju. Na njegov poziv u Bor 1835. godine dolazi baron Herder, rudarski stručnjakiz oblasti Sas. Zadatak mu je bio da istraži nalazišta bakra i zlata.

Život u miru, koji je na našim prostorima bio kratkotrajan, poremećen je Prvim svetskim ratom. U jesen 1915. godine Bugari su zauzeli Bor. Sedmog oktobra 1918. francuska konjička brigada generala Gambete ulazi u Bor. Ubrzo zatim rudnik prelazi u nadležnost srpskih jedinica, ali je vlasništvo francuskog kapitala. Između dva svetska rata Bor je, sa španskim rudnikom Rio Tinto, bio najveći proizvođač bakra u Evropi. Bakru, zlatu i srebru, bilo je potčinjeno sve.

Aprila 1941. godine Bor su zauzeli Nemci i počeli raščišćavanje ruševina, jer je po naređenju Komande Jugoslovenske vojske, rudnik bio miniran. Nemci su nastojali da maksimalno iskoriste bakar, zlato i srebro. preduzimali su velike planove, ali iati nikada nisu do kraja urodili plodom. Vršen je pritisak na stanovništvo da se prijavljuje za rad u rudniku. U Bor i okolinu deportovani su radnici iz različitih delova Srbije, Jugoslavije i Evrope. Za njihov smeštaj u Boru, Krepoljinu, Žagubici, Petrovcu i Požarevcu izgrađena su 33 logora. Bilo je u njima i Jevreja iz Mađarske i političkih zatvorenika. Životni i radni uslovi bili su ispod ljudskog dostojanstva. Bor, u svojoj istoriji, nije upamtio teža vremena.

Slobodu su gradu, rudniku i okolini doneli borci Devete i Sedme srpske brigade i 23. divizija Crvene armije 3. oktobra 1944. godine. Rodila se trajna sloboda. Počinje nova etapa razvoja Bora. Oružje se zamenjuje oruđem. Puška krampom, mitraljez rudarskom bušilicom, top bagerom. Oslobođenoj zemlji treba podariti tone bakra, zlata i srebra. bor i Borani su to hteli i mogli.
Status grada Bor je dobio 30. maja 1947. godine.

Brzo se širio i postao rudarski i industrijski centar domaćeg, evropskog i svetskog značaja. Bor se ubrzano razvijao, a rudarstvo i metalurgija u dugom periodu daju obeležje ekonomskog razvoja ne samo opštine Bor nego i istočne Srbije. Do sredine 90-ih godina prošlog veka, RTB Bor je zapošljavao oko 14.000 radnika. Pored rudarstva i metalurgije ubrzo su se razvijale i druge privredne grane i društvene delatnosti.

Bor postaje privredni, obrazovni, zdravstveni, kulturni i sportski centar istočne Srbije.

Naselje Bor je nastalo uz rudnik bakra koji je 1903. godine otvorio Đorđe Vajfert. Od tada Bor počinje naglo da se razvija i raste. U periodu od 1933. do 1940. godine Bor je dobio novo naselje, Nova (Južna) kolonija, podignuta je bolnica i nova škola, a rudnik je prerastao u jedan od najvećih u Evropi. Godine 1931. imao je 4.749 stanovnika .

Status grada Bor je dobio tek nakon Drugog svetskog rata, 30. maja 1947. godine kada je imao 11.000 stanovnika.dok danas broji 34.160 (popis iz 2011.) sa dvadesetak nacija.

Bor se prvi put spominje u istorijskim izvorima u 18. veku, kada se nalazio u sastavu Vidinskog sandžaka. 1844. godine imao je 58 kuća sa 230 stanovnika. Godine 1833. istočna Srbija (timočka dolina sa Crnom Rekom, Krajinom i Ključem), oslobođena je od Turaka i prisajedinjena Srbiji. Kroz čitav 19. vek, zahvaljujući bogatoj rudarskskoj tradiciji, okolina Bora je bila u žiži interesovanja tragača za zlatom – stranih i domaćih naučnika i istraživača ali i avanturista. Bor je imao 146 kuća sa 775 stanovnika.

Legenda o pronalasku rude

Po popisu iz 1900. godine Bor selo ima 775 stanovnika i 146 kuća, nastanjeno stanovništvom, koje se bavilo stočarstvom, pčelarstvom, gajenjem vinove loze ... Počev od pomenute godine, inženjer Franjo Šistek, dolazi redovno u Bor i vrši prospekciju terena. Legenda kaže, da je u proleće 1902. godine radio bez ikakvih rezultata mesec i više dana. Kada je već prekinuo rad radnika ispremao se na put, ostao je dobrovoljno da radi Meždinović Pavle, dečak od 16 godina, koji je samo nakon jednog sata, pijukom udario rudu, odvalio parče i odneo inženjeru Šisteku. Vlasnik koncesije za otvaranje rudnika, Đorđe Vajfert, nije bio posebno razočaran činjenicom, što je Šistek tražeći zlato u Boru, našao bakar. Seljaci jesu, verovali su da se u brdima njihovog sela krije zlato i daće se tako obogatiti.

Dolazak Francuza

Vajfert je 1904. godine prodao koncesije francuskoj banci Mirabo u Parizu, gde je formirano Francusko društvo borskih rudnika. Dolaskom Francuza u Bor selo, u kome su kuće bile od brvana, pokrivene slamom ili ćeramidom, izgled mesta se u potpunosti menja i transvormiše u rudarsku koloniju sa nizom dugačkih prizemnih zgrada. Bor postaje multinacionalna i multikonfesionalna sredina u kojoj koegzistiraju raznorodne etničke grupe: Rusi, Francuzi, Italijani, Nemci, Mađari, Česi, Makedonci, Hrvati, Slovenci.

Francusko društvo borskih rudnika finansira izgradnju pravoslavne crkve, posvećene sv. Đorđu – 1912. godine, kao i rimokatoličke, posvećene svetom Ljudevitu, 1928. godine.

Tekst: Bora Stanković i Muzej rudarstva i metalurgije Bor

Foto: Zavičajno odeljenje Narodne biblioteke Bor